Ibrohimbek Laqay (1889–1931),

Ibrohimbek Laqay (1889–1931), toʻliq ismi Mulla Muhammad Ibrohimbek Chaqaboy toʻqsabo oʻgʻli, Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi olib borilgan milliy-ozodlik harakatining taniqli yetakchilaridan biri boʻlgan. U sovet tarixida "bosmachi" sifatida, ammo mahalliy xalq orasida "Sharq Napaleoni" yoki "Laqaylik Robin Gud" nomlari bilan tanilgan. 

Hayoti va faoliyati

Ibrohimbek 1889-yilda Buxoro amirligi tarkibidagi Dushanbe yaqinidagi Koʻktosh qishlogʻida tugʻilgan. Otasi Chaqaboy Laqay urugʻining oqsoqoli boʻlib, baʼzi manbalarga koʻra Buxoro armiyasida toʻqsabo (polkovnik) unvoniga ega boʻlgan. Ibrohimbek 1,5 yil madrasada oʻqigan, oʻqishni biroz bilgan boʻlsa-da, yozishni oʻrganmagan. 

1920-yilda Turkistonda sovet hokimiyati oʻrnatilgach, Buxoro amiri Said Olimxon Afgʻonistonga qochadi. Yangi hukumatning diniy va madaniy qadriyatlarga qarshi harakatlari, masalan, madrasalar va masjidlarning egallanishi, aholi mulkining tortib olinishi, xalq noroziligiga sabab boʻladi. 1921-yil bahorida Sharqiy Buxoroda (hozirgi Tojikiston hududi) mahalliy qabila boshliqlari va diniy ulamolar rahnamoligida sovet hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolon boshlanadi. Laqay urugʻining vakillari, Ibrohimbekning qaynotasi Abduqayum Parvonachi boshchiligida qoʻzgʻolonga qoʻshiladi. Qaynotasining betobligi tufayli, Ibrohimbek qoʻzgʻolon yetakchiligini oʻz zimmasiga oladi. 

Ibrohimbekning rahbarligida laqayliklar qoʻzgʻolonchilarning yetakchi guruhiga aylanadi. U Vaxsh daryosi qirgʻogʻi, Dushanbe atrofi va Hisordagi janglarda gʻalaba qozonib, mohir qoʻmondon sifatida obroʻ orttiradi. Uning rahbarligida Qorategin, Darvoza, Baljuvon, Koʻlob va Jilikoʻlda sovet hokimiyati bartaraf qilinadi. 

Hibsga olinishi va oqlanishi

1931-yil 23-iyun kuni Ibrohimbek OGPUning maxsus otryadi tomonidan Kofirnigon daryosidan oʻtayotganda asirga olinadi. U Toshkentga olib kelinib, sud qilinadi va 1931-yil 31-avgustda otuv jazosi ijro etiladi. Oradan 90 yil oʻtgach, Oliy sud tomonidan Ibrohimbek oqlanadi. 

Tarixiy baho

Sovet davrida Ibrohimbek "bosmachi" sifatida yomonotliq qilingan boʻlsa-da, mustaqillik yillarida u milliy qahramon, ozodlik uchun kurashgan sarkarda sifatida qayta baholandi. Uning hayoti va faoliyati haqida koʻplab tadqiqotlar olib borilgan. 

Agar siz Ibrohimbek Laqay haqida yanada chuqurroq maʼlumot olishni istasangiz, quyidagi manbalarni tavsiya qilaman:

Ibrohimbek Laqay 1920–1931-yillar oralig‘ida Sovet hokimiyatiga qarshi jang qilgan. Quyida u jang qilgan davr, joylar va raqiblar haqida batafsil ma’lumot beraman:

---

1. Janglar boshlangan davr: 1921-yil bahori

Kimga qarshi: Sovet Rossiyasi (Bolsheviklar) va ularning mahalliy qo‘shinlariga.

Sabab: Sovetlar Buxoro amirligini tugatib, diniy va madaniy qadriyatlarga qarshi islohotlar o‘tkaza boshlagani uchun xalq noroziligi kuchaydi.

Hudud: Sharqiy Buxoro (hozirgi Tojikiston hududi – Dushanbe, Hisor, Vaxsh vodiysi).

---

2. Asosiy janglar va hududlar

1921–1923-yillar

Hududlar: Dushanbe, Vaxsh daryosi vodiysi, Hisor, Qorategin, Ko‘lob, Darvoz, Baljuvon.

Janglar: Sovet kuchlariga qarshi gerilla uslubida yuritilgan janglar.

G‘alabalar: Dushanbe va atrofida sovet garnizonlari yengilib, vaqtincha mintaqa ustidan nazorat o‘rnatilgan.

---

3. 1923–1926-yillar

Hududlar: Ko‘lob va Jiliko‘l atrofida janglar davom etadi.

Kimga qarshi: Sovet harbiy qismlari, asosan Qizil Armiya va OGPU (sovet maxsus xizmati).

Strategiya: Tog‘li hududlarda yashirinib yurish, mahalliy aholining yordamiga tayanish.

---

4. 1926–1931-yillar

Asta-sekin chekinish: Sovet kuchlari havo kuchlari, temir yo‘l va radio aloqa bilan ustunlikka ega bo‘lib, bosmachilar tazyiq ostida qoladi.

Ibrohimbek Afg‘onistonga chekinadi, ammo sovet razvedkasi uni kuzatishda davom etadi.

---

1931-yil – Asirlik va o‘lim

Joy: Kofirnigon daryosi (Tojikiston–Afg‘oniston chegarasi)

Voqea: Sovet OGPU xodimlari tomonidan hiyla bilan tuzoqqa tushirib, tiriklayin qo‘lga olinadi.

Natija: Toshkentga olib ketiladi, sud qilinadi va 31-avgust 1931-yilda otib o‘ldiriladi.