Chingizxon Mo‘g‘ullar tomonidan Xorazmga uyushtirilgan yurish (1219–1221)

Mo‘g‘ullar tomonidan Xorazmga uyushtirilgan yurish (1219–1221) — tarixdagi eng halokatli va muhim harbiy yurishlardan biridir. Bu yurish Chingizxon boshchiligida olib borilgan bo‘lib, u Xorazmshohlar davlati qulashiga sabab bo‘lgan. Quyida bu yurish haqida to‘liq, bosqichma-bosqich ma’lumot keltirilgan:

🔴 TARIXIY FON

Xorazmshohlar davlati:

• 11–13-asrlarda Movarounnahr, Xuroson, Eronga yoyilgan qudratli islomiy saltanat.

• Muhammad Xorazmshoh (1200–1220) bu davlatning eng kuchli hukmdori edi.

• Uning onasi Turkon xotun katta siyosiy ta’sirga ega bo‘lgan.

Mo‘g‘ullar:

• Chingizxon (1162–1227) tomonidan boshqarilgan.

• 1206-yilda u mo‘g‘ul qabilalarini birlashtirib, yirik imperiyaga asos soldi.

• Markaziy Osiyoga yurishdan oldin Shimoliy Xitoy va Sharqiy Turkistonni zabt etgan.

🟠 NIZONING BOSHLANISHI (1218)

Savdogarlar elchixonasining o‘ldirilishi:

• Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga savdo karvoni yuboradi (500 kishi).

• Karvon O‘tror shahrida Xorazmshoh noibi Inolchik tomonidan "josuslik"da gumon qilinib qatl etiladi.

• Chingizxon keyin elchilarini (3 kishilik delegatsiya) yuboradi — ular ham haqorat qilinadi, ulardan biri o‘ldiriladi.

• Bu mo‘g‘ullar uchun tahqir deb qabul qilinadi.

❗ Bu voqea Chingizxonni Xorazmga qarshi urush boshlashga majbur qiladi.

🔴 MO‘G‘ULLARNING HUJUMI (1219–1221)

1. O‘trorni ishg‘ol qilish (1219)

• Mo‘g‘ullar 200 minglik qo‘shin bilan Xorazmga yurish qiladi.

• O‘tror 5 oy qattiq qarshilik ko‘rsatadi.

• Shaharning ichkarisidagi xoin (Qaracha) darvozani ochib beradi.

• Shahar vayron qilinadi, aholi qatl etiladi. Inolchik tiriklayin qaynagan suvga tashlanadi.

2. Buxoro va Samarqandning egallanishi (1220)

• Buxoro: Mo‘g‘ullar diniy markaz sifatida tanilgan shaharni ishg‘ol qiladi. Chingizxon mashhur so‘zlarni aytadi:

  “Men Allohning sizga yuborgan balosiman.”

• Masjidlar, madrasa, kutubxonalar vayron qilinadi. Aholi katta talafot ko‘radi.

• Samarqand: 100 minglik qo‘shin bilan himoya qilinadi, ammo ichkaridagi qo‘shni kuchlar ishonchsizlik sababli qochib ketadi.

• Mo‘g‘ullar shaharni egallab, aholini talon-taroj qiladi.

3. Muhammad Xorazmshohning qochishi

• U Mo‘g‘ullarga qarshi yagona kuchli qarshilik ko‘rsata olmaydi.

• Avvaliy Gurgonj, keyin Eron, so‘ng orollarga qochadi.

• 1220-yilda Kaspiy dengizi yaqinidagi orolda vafot etadi.

4. Urgench (Gurganj)ning vayron qilinishi

• Xorazmshoh poytaxti Urganch — eng kuchli mudofaa shaharlaridan biri.

• Mo‘g‘ullar shaharni qamal qiladi, ichki nizo (Turkon xotun bilan boshqalar orasida) qarshilikni zaiflashtiradi.

• Shahar bosib olinib, yer bilan yakson qilinadi.

• Olamshumul qirg‘in amalga oshiriladi — ayrim manbalarda 100 mingdan ortiq kishi qatl qilingani aytiladi.

🔴 JALOLIDDIN MANGUBERDIY QARSHILIGI

• Muhammad Xorazmshohning o‘g‘li Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarga qarshi yakkama-yakka kurash olib boradi.

• 1221-yilda Indus daryosi bo‘yida Chingizxon bilan jang qiladi.

• Mo‘g‘ullardan yengilib, Hindistonga chekinadi.

• Uzoq yillar davomida qarshilik ko‘rsatadi, ammo mustaqil davlat tiklashga ulgurmaydi.

🔴 YURISH NATIJALARI:

Halokatli oqibatlar:

• Xorazmshohlar davlati butunlay qulab tushdi.

• Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, Eron shaharlarining katta qismi vayron bo‘ldi.

• Ilm-fan markazlari yo‘q qilindi, aholi ommaviy o‘ldirildi.

• Ko‘plab qimmatli asarlar, kutubxonalar, me’moriy obidalar yo‘q bo‘ldi.

Siyosiy oqibatlar:

• Mo‘g‘ullar Markaziy Osiyoda hukmronlikni o‘rnatdi.

• Keyinchalik bu hududlar Chingizxon avlodlari — Chag‘atoy ulusi tarkibiga o‘tdi.

🔴 XULOSA

Mo‘g‘ullar yurishi Xorazmshohlar davlati tarixidagi eng fojiali davr bo‘ldi. Urushlar:

• faqat harbiy emas, balki madaniy, iqtisodiy va demografik halokatga olib keldi,

• musulmon olamidagi eng yirik ilmiy markazlar barbod bo‘ldi.

Ammo bu fojialarga qaramasdan, Jaloliddin Manguberdining kurashi tarixda qahramonlik timsoli bo‘lib qolgan.