Chingizxon Mo‘g‘ullar tomonidan Xorazmga uyushtirilgan yurish (1219–1221)
Mo‘g‘ullar tomonidan Xorazmga uyushtirilgan yurish (1219–1221) — tarixdagi eng halokatli va muhim harbiy yurishlardan biridir. Bu yurish Chingizxon boshchiligida olib borilgan bo‘lib, u Xorazmshohlar davlati qulashiga sabab bo‘lgan. Quyida bu yurish haqida to‘liq, bosqichma-bosqich ma’lumot keltirilgan:
🔴 TARIXIY FON
Xorazmshohlar davlati:
-
11–13-asrlarda Movarounnahr, Xuroson, Eronga yoyilgan qudratli islomiy saltanat.
-
Muhammad Xorazmshoh (1200–1220) bu davlatning eng kuchli hukmdori edi.
-
Uning onasi Turkon xotun katta siyosiy ta’sirga ega bo‘lgan.
Mo‘g‘ullar:
-
Chingizxon (1162–1227) tomonidan boshqarilgan.
-
1206-yilda u mo‘g‘ul qabilalarini birlashtirib, yirik imperiyaga asos soldi.
-
Markaziy Osiyoga yurishdan oldin Shimoliy Xitoy va Sharqiy Turkistonni zabt etgan.
🟠 NIZONING BOSHLANISHI (1218)
Savdogarlar elchixonasining o‘ldirilishi:
-
Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga savdo karvoni yuboradi (500 kishi).
-
Karvon O‘tror shahrida Xorazmshoh noibi Inolchik tomonidan "josuslik"da gumon qilinib qatl etiladi.
-
Chingizxon keyin elchilarini (3 kishilik delegatsiya) yuboradi — ular ham haqorat qilinadi, ulardan biri o‘ldiriladi.
-
Bu mo‘g‘ullar uchun tahqir deb qabul qilinadi.
❗ Bu voqea Chingizxonni Xorazmga qarshi urush boshlashga majbur qiladi.
🔴 MO‘G‘ULLARNING HUJUMI (1219–1221)
1. O‘trorni ishg‘ol qilish (1219)
-
Mo‘g‘ullar 200 minglik qo‘shin bilan Xorazmga yurish qiladi.
-
O‘tror 5 oy qattiq qarshilik ko‘rsatadi.
-
Shaharning ichkarisidagi xoin (Qaracha) darvozani ochib beradi.
-
Shahar vayron qilinadi, aholi qatl etiladi. Inolchik tiriklayin qaynagan suvga tashlanadi.
2. Buxoro va Samarqandning egallanishi (1220)
-
Buxoro: Mo‘g‘ullar diniy markaz sifatida tanilgan shaharni ishg‘ol qiladi. Chingizxon mashhur so‘zlarni aytadi:
“Men Allohning sizga yuborgan balosiman.”
-
Masjidlar, madrasa, kutubxonalar vayron qilinadi. Aholi katta talafot ko‘radi.
-
Samarqand: 100 minglik qo‘shin bilan himoya qilinadi, ammo ichkaridagi qo‘shni kuchlar ishonchsizlik sababli qochib ketadi.
-
Mo‘g‘ullar shaharni egallab, aholini talon-taroj qiladi.
3. Muhammad Xorazmshohning qochishi
-
U Mo‘g‘ullarga qarshi yagona kuchli qarshilik ko‘rsata olmaydi.
-
Avvaliy Gurgonj, keyin Eron, so‘ng orollarga qochadi.
-
1220-yilda Kaspiy dengizi yaqinidagi orolda vafot etadi.
4. Urgench (Gurganj)ning vayron qilinishi
-
Xorazmshoh poytaxti Urganch — eng kuchli mudofaa shaharlaridan biri.
-
Mo‘g‘ullar shaharni qamal qiladi, ichki nizo (Turkon xotun bilan boshqalar orasida) qarshilikni zaiflashtiradi.
-
Shahar bosib olinib, yer bilan yakson qilinadi.
-
Olamshumul qirg‘in amalga oshiriladi — ayrim manbalarda 100 mingdan ortiq kishi qatl qilingani aytiladi.
🔴 JALOLIDDIN MANGUBERDIY QARSHILIGI
-
Muhammad Xorazmshohning o‘g‘li Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarga qarshi yakkama-yakka kurash olib boradi.
-
1221-yilda Indus daryosi bo‘yida Chingizxon bilan jang qiladi.
-
Mo‘g‘ullardan yengilib, Hindistonga chekinadi.
-
Uzoq yillar davomida qarshilik ko‘rsatadi, ammo mustaqil davlat tiklashga ulgurmaydi.
🔴 YURISH NATIJALARI:
Halokatli oqibatlar:
-
Xorazmshohlar davlati butunlay qulab tushdi.
-
Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, Eron shaharlarining katta qismi vayron bo‘ldi.
-
Ilm-fan markazlari yo‘q qilindi, aholi ommaviy o‘ldirildi.
-
Ko‘plab qimmatli asarlar, kutubxonalar, me’moriy obidalar yo‘q bo‘ldi.
Siyosiy oqibatlar:
-
Mo‘g‘ullar Markaziy Osiyoda hukmronlikni o‘rnatdi.
-
Keyinchalik bu hududlar Chingizxon avlodlari — Chag‘atoy ulusi tarkibiga o‘tdi.
🔴 XULOSA
Mo‘g‘ullar yurishi Xorazmshohlar davlati tarixidagi eng fojiali davr bo‘ldi. Urushlar:
-
faqat harbiy emas, balki madaniy, iqtisodiy va demografik halokatga olib keldi,
-
musulmon olamidagi eng yirik ilmiy markazlar barbod bo‘ldi.
Ammo bu fojialarga qaramasdan, Jaloliddin Manguberdining kurashi tarixda qahramonlik timsoli bo‘lib qolgan.
