IBN XALDUN — TO‘LIQ MA'LUMOT

IBN XALDUN — TO‘LIQ MA'LUMOT

🧑‍🏫 1. Hayoti

To‘liq ismi: Abdurahmon ibn Muhammad ibn Xaldun al-Hadramiy

Tug‘ilgan yili: 1332-yil, Tunis

Vafoti: 1406-yil, Qohira (Misr)

Ibn Xaldun Andalusiyalik (Ispaniyada yashagan musulmonlar) oilasidan chiqqan, biroq u Tunisda tug‘ilib o‘sgan. Uning oilasi ilmli va siyosatga yaqin odamlar bo‘lgan. Yoshligidan Qur’on, hadis, fiqh, adabiyot va mantiq kabi fanlarni chuqur o‘rgandi.

U dastlab Tunisda, so‘ngra Marokash, Jazoir, Ispaniya (Andalusiya) va Misrda yashagan. Har xil siyosiy lavozimlarda ishlagan: yozuvchi, kotib, vazir va qozilik lavozimlarida bo‘lgan. Hayoti davomida ko‘p davlatlar va hukmdorlar bilan munosabatda bo‘lgan.

Uning hayoti notinch siyosiy davrlarda o‘tgan — ko‘plab fitnalar, to‘ntarishlar va qabilalararo urushlar davrida yashagan. Aynan shu tajribalar unga jamiyatlar va davlatlar taraqqiyoti haqidagi chuqur g‘oyalarni ishlab chiqishga turtki bo‘lgan.

---

📚 2. Asarlari

✅ "Kitob al-Ibar"

To‘liq nomi: "Kitob al-Ibar va Diwan al-Mubtada’ wal-Khabar fi Ayyam al-‘Arab wal-‘Ajam wal-Barbar"

Bu asar 7 jilddan iborat tarixiy ensiklopediya hisoblanadi. Unda arab, berber, fors va boshqa xalqlarning tarixi bayon qilingan. Tarixiy faktlarga tayanadi, biroq muallif ularni ijtimoiy va iqtisodiy nuqtayi nazardan ham tahlil qiladi.

✅ "Al-Muqaddima" (Muqaddima)

Bu asar yuqoridagi "Kitob al-Ibar" kitobining kirish qismi sifatida yozilgan, lekin u mustaqil holda mashhurlikka erishgan. Bugungi kunda u:

Ijtimoiy fanlarning otasi deb tan olingan,

Sotsiologiya, siyosatshunoslik, iqtisod va tarix fanlari uchun poydevor hisoblanadi.

---

💡 3. Asosiy g‘oyalari

1. Tarixni tushunish uslubi

Ibn Xaldun tarixni faqat voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sabablar bilan tushuntirishga harakat qilgan. U voqealarni "nima uchun sodir bo‘lganini" izohlashga uringan.

2. Asabiyya nazariyasi

Asabiyya — bu jamoaning birligi, qabilaviy birdamlik, ijtimoiy uyushqoqlik degani. Ibn Xaldun fikricha:

Har qanday davlat yoki imperiya kuchli asabiyya asosida quriladi.

Vaqt o‘tishi bilan asabiyya zaiflashadi — bu davlatning qulashiga olib keladi.

3. Davlatning hayotiy sikli

Unga ko‘ra, har bir davlat 3 bosqichdan o‘tadi:

1. Qurilish (g‘ayrat va asabiyya kuchli),

2. Rivojlanish (taraqqiyot, madaniyat, boylik),

3. Qulash (xalqqa nisbatan zulm, zaiflik, ichki nizolar).

4. Iqtisodiy tahlil

U soliqlarning ko‘payishi iqtisodiy inqirozga olib kelishini aytgan.

Davlatning haddan tashqari aralashuvi ham iqtisodga zarar yetkazishini ta’kidlagan.

Ishlab chiqarish, mehnat, bozor va savdoga ijtimoiy hayotning asosiy omili sifatida qaragan.

5. Ta'lim va ilm

Ibn Xaldun ta'limning jamiyat taraqqiyotidagi rolini kuchli urg‘u bilan ta’kidlagan. U o‘quvchining yoshiga mos ravishda o‘qitish kerakligini aytgan.

---

🌍 4. Merosi va ta’siri

Ibn Xaldun G‘arbda ham juda mashhur bo‘lgan. G‘arb olimlari uni "sotsiologiyaning otasi", "modern tarixshunoslik asoschisi" deb atashadi.

Mashhur faylasuflar (Arnold Toynbee, Karl Marks, Auguste Comte va boshqalar) uning asarlaridan ilhom olgan.

Bugungi

kunda ham uning g‘oyalari siyosat, iqtisod, tarix, va sotsiologiya sohalarida qo‘llaniladi.