Ibn Xaldun (to‘liq ismi: Abdurahmon ibn Muhammad ibn Xaldun al-Hadramiy)

Ibn Xaldun (to‘liq ismi: Abdurahmon ibn Muhammad ibn Xaldun al-Hadramiy) — 1332-yilda Tunisda tug‘ilgan, 1406-yilda Qohirada vafot etgan mashhur arab tarixchisi, faylasufi, sotsiologi va davlat arbobi. U eng ko‘p "Muqaddima" (yoki "Al-Muqaddima") asari bilan tanilgan bo‘lib, bu asar tarixshunoslik, iqtisod, sotsiologiya va siyosiy nazariya sohalarida muhim o‘rin tutadi.

Ibni Xaldunning asosiy g‘oyalari:

• Jamiyatlar bosqichma-bosqich rivojlanadi va yemiriladi.

• Sivilizatsiyalar ko‘tariladi va tushadi — bu tabiiy jarayon.

• Asabiyya (ya'ni jamoaviy birlik, qabila birdamligi) jamiyatning kuchi va barqarorligini belgilaydi.

• Iqtisod va ijtimoiy omillar tarixiy jarayonlarga kuchli ta’sir qiladi.

U ko‘plab zamonaviy fanlar, ayniqsa sotsiologiya va iqtisod nazariyalarining poydevorini qo‘ygan mutafakkir sifatida tan olinadi.

IBN XALDUN — TO‘LIQ MA'LUMOT

🧑‍🏫 1. Hayoti

• To‘liq ismi: Abdurahmon ibn Muhammad ibn Xaldun al-Hadramiy

• Tug‘ilgan yili: 1332-yil, Tunis

• Vafoti: 1406-yil, Qohira (Misr)

Ibn Xaldun Andalusiyalik (Ispaniyada yashagan musulmonlar) oilasidan chiqqan, biroq u Tunisda tug‘ilib o‘sgan. Uning oilasi ilmli va siyosatga yaqin odamlar bo‘lgan. Yoshligidan Qur’on, hadis, fiqh, adabiyot va mantiq kabi fanlarni chuqur o‘rgandi.

U dastlab Tunisda, so‘ngra Marokash, Jazoir, Ispaniya (Andalusiya) va Misrda yashagan. Har xil siyosiy lavozimlarda ishlagan: yozuvchi, kotib, vazir va qozilik lavozimlarida bo‘lgan. Hayoti davomida ko‘p davlatlar va hukmdorlar bilan munosabatda bo‘lgan.

Uning hayoti notinch siyosiy davrlarda o‘tgan — ko‘plab fitnalar, to‘ntarishlar va qabilalararo urushlar davrida yashagan. Aynan shu tajribalar unga jamiyatlar va davlatlar taraqqiyoti haqidagi chuqur g‘oyalarni ishlab chiqishga turtki bo‘lgan.

📚 2. Asarlari

✅ "Kitob al-Ibar"

To‘liq nomi: "Kitob al-Ibar va Diwan al-Mubtada’ wal-Khabar fi Ayyam al-‘Arab wal-‘Ajam wal-Barbar"

Bu asar 7 jilddan iborat tarixiy ensiklopediya hisoblanadi. Unda arab, berber, fors va boshqa xalqlarning tarixi bayon qilingan. Tarixiy faktlarga tayanadi, biroq muallif ularni ijtimoiy va iqtisodiy nuqtayi nazardan ham tahlil qiladi.

✅ "Al-Muqaddima" (Muqaddima)

Bu asar yuqoridagi "Kitob al-Ibar" kitobining kirish qismi sifatida yozilgan, lekin u mustaqil holda mashhurlikka erishgan. Bugungi kunda u:

• Ijtimoiy fanlarning otasi deb tan olingan,

• Sotsiologiya, siyosatshunoslik, iqtisod va tarix fanlari uchun poydevor hisoblanadi.

💡 3. Asosiy g‘oyalari

1. Tarixni tushunish uslubi

Ibn Xaldun tarixni faqat voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sabablar bilan tushuntirishga harakat qilgan. U voqealarni "nima uchun sodir bo‘lganini" izohlashga uringan.

2. Asabiyya nazariyasi

Asabiyya — bu jamoaning birligi, qabilaviy birdamlik, ijtimoiy uyushqoqlik degani. Ibn Xaldun fikricha:

• Har qanday davlat yoki imperiya kuchli asabiyya asosida quriladi.

• Vaqt o‘tishi bilan asabiyya zaiflashadi — bu davlatning qulashiga olib keladi.

3. Davlatning hayotiy sikli

Unga ko‘ra, har bir davlat 3 bosqichdan o‘tadi:

1. Qurilish (g‘ayrat va asabiyya kuchli),

2. Rivojlanish (taraqqiyot, madaniyat, boylik),

3. Qulash (xalqqa nisbatan zulm, zaiflik, ichki nizolar).

4. Iqtisodiy tahlil

• U soliqlarning ko‘payishi iqtisodiy inqirozga olib kelishini aytgan.

• Davlatning haddan tashqari aralashuvi ham iqtisodga zarar yetkazishini ta’kidlagan.

• Ishlab chiqarish, mehnat, bozor va savdoga ijtimoiy hayotning asosiy omili sifatida qaragan.

5. Ta'lim va ilm

Ibn Xaldun ta'limning jamiyat taraqqiyotidagi rolini kuchli urg‘u bilan ta’kidlagan. U o‘quvchining yoshiga mos ravishda o‘qitish kerakligini aytgan.

🌍 4. Merosi va ta’siri

• Ibn Xaldun G‘arbda ham juda mashhur bo‘lgan. G‘arb olimlari uni "sotsiologiyaning otasi", "modern tarixshunoslik asoschisi" deb atashadi.

• Mashhur faylasuflar (Arnold Toynbee, Karl Marks, Auguste Comte va boshqalar) uning asarlaridan ilhom olgan.

• Bugungi kunda ham uning g‘oyalari siyosat, iqtisod, tarix, va sotsiologiya sohalarida qo‘llaniladi.